Tα τελευταία χρόνια παρατηρείται ότι τα ποσοστά των αυτιστικών διαταραχών έχουν αυξηθεί, και αυτό οφείλεται σε δύο παράγοντες: αφενός στην ακριβέστερη διάγνωση και στη διερεύνηση των διαγνωστικών κριτηρίων και αφετέρου στην επιδείνωση των περιβαλλοντικών συνθηκών, στην καθυστέρηση τεκνοποιίας και στην ευαισθητοποίηση των γονέων.
Οι διαταραχές του φάσματος του αυτισμού (ΔΑΦ) αποδίδονταν παλαιότερα σε περιβαλλοντικούς και ψυχογενείς παράγοντες (στη συναισθηματικά «ψυχρή» μητέρα που δεν μπορούσε να αναπτύξει μια ενσυναισθητική σχέση με το παιδί της, να το αγαπήσει και να το αποδεχτεί, εδραιώνοντας έναν πρωταρχικό ασφαλή δεσμό μαζί του). Πρόσφατες γενετικές έρευνες, ωστόσο, περιέχουν ενδείξεις ότι ένας από τους βασικούς αιτιολογικούς παράγοντες είναι οι γενετικές μεταλλάξεις, και κυρίως εκείνες που συμβαίνουν στα σπερματικά κύτταρα των ανδρών, οι οποίες αυξάνονται με την ηλικία. Η ύπαρξη μεταλλαγμένων γονιδίων απορρυθμίζει βασικές βιολογικές διεργασίες, με αποτέλεσμα τη δυσλειτουργία του κοινωνικού εγκεφάλου.
Το φάσμα του αυτισμού περιλαμβάνει ένα πλήθος διαταραχών, η βαρύτητα των οποίων κυμαίνεται από την ήπια έως και τη σοβαρή μορφή έκπτωσης συγκεκριμένων εγκεφαλικών λειτουργιών. Το πιο συνηθισμένο χαρακτηριστικό των ατόμων με αυτισμό είναι η αδυναμία να αναπτύξουν και να εδραιώσουν κοινωνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες και αυθόρμητη διαπροσωπική αλληλεπίδραση, και να δημιουργήσουν στενές και ενσυναισθητικές σχέσεις, με αποτέλεσμα να αποσύρονται σε έναν εσωτερικό και περίκλειστο κόσμο.
Οι αυτιστικές διαταραχές εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της κρίσιμης αναπτυξιακής περιόδου των πρώτων τριών ετών, δηλαδή κατά την πρώιμη νηπιακή ηλικία, αλλά συνοδεύουν το άτομο σε όλη την ενήλικη ζωή του. Αποτελούν σύνθετες δυσλειτουργίες και οφείλονται στη μη φυσιολογική ανάπτυξη του κοινωνικού εγκεφάλου, μιας λειτουργικής περιοχής που περιλαμβάνει πολλές ανατομικές δομές και τις νευρωνικές τους συνδέσεις.
Ο Γάλλος ιατρός ωτορινολαρυγγολόγος Αλφρέντ Τοματίς (Αlfred Tomatis) πίστευε ότι το αυτιστικό παιδί αρνείται σκόπιμα να ακροαστεί, εννοώντας προφανώς ότι αντιστέκεται ασυνείδητα, αλλά σήμερα γνωρίζουμε ότι η αδυναμία του αυτή ενδέχεται να οφείλεται και σε οργανική αναπτυξιακή δυσλειτουργία στην πρώιμη νηπιακή ηλικία. Η άρνηση ακρόασης όμως μπορεί να ξεκινήσει από την ενδομήτρια ζωή, δηλαδή από τον 5ο μήνα της κύησης, όπου το αυτί είναι ένα πλήρως λειτουργικό αισθητήριο όργανο ικανό αφενός να ακούσει τόσο τους ενδομήτριους ήχους όσο και εκείνους που προέρχονται από τον περιβάλλοντα χώρο και αφετέρου να ακροάται τη φωνή της μητέρας. Στην ακρόαση της μητρικής φωνής το κύημα συχνά ανταποκρίνεται με ενδομήτρια σκιρτήματα, ενώ η προσμονή της εγκαινιάζει έναν άρρητο «διάλογο» ανάμεσα στη μητέρα και το αγέννητο μωρό της, ανοίγοντας τον δρόμο για κάθε μετέπειτα επικοινωνία. Στην περίπτωση αυτή, δηλαδή στην άρνηση της ακρόασης –η οποία ενδέχεται να οφείλεται σε ενδομήτρια τραύματα που να παρεμβαίνουν στην εδραίωση της ψυχικής σύνδεσης μεταξύ μητέρας και κυήματος– η μητρική ομιλία και το γλωσσικό σύμπαν εν γένει αδυνατούν να ενσωματωθούν επιτυχώς στη «γλωσσική συνείδηση» του παιδιού και να μεταφρασθούν σε συναισθηματική και νοητική αντίληψη και στη συνέχεια σε επικοινωνία.
Στο πλαίσιο αυτό ο Αλφρέντ Τοματίς εισήγαγε τη διαγνωστική και θεραπευτική μέθοδο Ακουστικο-Ψυχο-Φωνολογίας που φέρει το όνομά του και η οποία αποτελεί ένα σύστημα ακουστικής αγωγής και ηχοθεραπευτικής διέγερσης, που βελτιώνει την ικανότητα του ατόμου να ακροάται, να αντιλαμβάνεται και να επικοινωνεί.
Με τη μέθοδο Τοματίς, τόσο στην περίπτωση της ασυνείδητης αντίστασης όσο και στις περιπτώσεις εγκεφαλικών δυσλειτουργιών οργανικής αιτιολογίας (ανεπαρκής ανάπτυξη κοινωνικού εγκεφάλου και της νευρωνικής συνδεσιμότητας των ανατομικών του δομών), προσπαθούμε να διεγείρουμε την επιθυμία του παιδιού να ακροασθεί, χρησιμοποιώντας τη μητρική φωνή, την οποία προηγουμένως έχουμε επεξεργαστεί καταλλήλως. Η διεργασία αυτή, η οποία διεγείρει όλο τον εγκεφαλικό φλοιό και αυξάνει τις νευρωνικές συνάψεις, προωθώντας τη νευροπλαστικότητα, ενδυναμώνει την ικανότητα του παιδιού να αφομοιώνει τα γλωσσικά μηνύματα, δηλαδή να ακροάται και συνεπώς να επικοινωνεί και να αλληλεπιδρά.
Ταυτοχρόνως, είναι πολύ επιθυμητό και ιδιαιτέρως χρήσιμο όχι μόνο η μητέρα αλλά και ο πατέρας –αν είναι δυνατόν και ολόκληρη η οικογένεια– να ακολουθήσουν το πρόγραμμα εκπαίδευσης της ενεργητικής ακρόασης. Η παράλληλη συμβουλευτική ψυχοθεραπευτική παρέμβαση, η οποία παρέχεται στους γονείς δωρεάν στο ιατρείο, είναι απαραίτητη για την ομαλή και σταδιακή είσοδο των αυτιστικών παιδιών στο σύμπαν της επικοινωνίας και της αμοιβαίας αλληλεπίδρασης καθώς και για την πλήρη αποδοχή της μοναδικότητας αυτών των παιδιών και των ιδιαιτεροτήτων τους.
Πώς εφαρμόζεται η μέθοδος Τοματίς στον αυτισμό
Η μέθοδος Tοματίς χρησιμοποιεί μια ειδική ηλεκτρονική συσκευή (ηλεκτρονικό αυτί) την οποία επινόησε ο ίδιος ο καθηγητής Τοματίς. Το ηλεκτρονικό αυτό μηχάνημα αποτελεί έναν ηλεκτρονικό προσομοιωτή του ιδανικού ανθρώπινου αυτιού και επιτυγχάνει μέσω νευρολογικού εθισμού να επανεκπαιδεύει οστεομυϊκά το αυτί του ατόμου, με στόχο την αποκατάσταση της επιθυμητής ανάλυσης των ήχων σε όλο το ακουστικό διάγραμμα της φώνησης (τραγούδι) και του λόγου (ομιλία), έτσι ώστε να εξελίξει και να βελτιώσει την ενεργητική ακρόαση. Ενεργητική ακρόαση είναι η ικανότητα του ατόμου να συντονίζεται και να εστιάζει την προσοχή του στα ηχητικά κύματα, καθώς και να αποσύρει την προσοχή του από αυτά κατά βούληση. Αυτό είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορεί το άτομο να αποκωδικοποιήσει νοητικά και συναισθηματικά με ακριβή τρόπο τόσο τον εαυτό του όσο και τους άλλους γύρω του, ώστε να επικοινωνεί σωστά και αποτελεσματικά με το περιβάλλον του.
Οι αισθητηριακές νευρικές ώσεις, που μεταδίδονται από το ηλεκτρονικό αυτί, διεγείρουν ηλεκτροχημικά πρώτα τον ακουστικό φλοιό και στη συνέχεια, μέσω πολυσυναπτικών διασυνδέσεων του ακουστικού κέντρου με άλλα φλοιώδη και υποφλοιώδη κέντρα του κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ) και του αυτόνομου νευρικού συστήματος (ΑΝΣ), ενεργοποιούν ολόκληρο τον εγκεφαλικό φλοιό. Έτσι, προάγονται η συνδεσιμότητα των νευρικών οδών του κοινωνικού εγκεφάλου, η συνολική διέγερση του ΚΝΣ και του ΑΝΣ καθώς και η ποιότητα και η ένταση της αντίληψης του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος.
Η διέγερση του αυτιού δεν αποσκοπεί μόνο στην αποκατάσταση της ενεργητικής ακρόασης αλλά και στη βελτίωση της λειτουργίας του αιθουσαίου συστήματος (που βρίσκεται στο εσωτερικότερο τμήμα του αυτιού), το οποίο, μέσω των διασυνδέσεών του με τον κροταφικό λοβό, τον θάλαμο και την παρεγκεφαλίδα, συντονίζει την αίσθηση της ισορροπίας και τον χωρικό προσανατολισμό του σωματικού «εγώ».
Το αιθουσαίο αποτελείται από δύο κοιλότητες και τρείς ημικύκλιους σωλήνες, που επιτρέπουν να αντιλαμβανόμαστε τις τρείς διαστάσεις του χώρου, καταγράφοντας τις θέσεις και τις κινήσεις του σώματος και επιτρέποντας τον έλεγχό τους. Το αιθουσαίο, ως «αυτί του σώματος», συμβάλλει καθοριστικά στη συνειδητοποίηση του σώματος, δηλαδή στην αναπαράσταση της εικόνας που έχουμε για το σώμα μας και στην επικοινωνία μας με αυτό.
Η δυσλειτουργική επικοινωνία του αυτιστικού παιδιού με το σωματικό του «εγώ» παρεμβαίνει και στην επαφή με τον κόσμο γύρω του, με αποτέλεσμα τη δυσκολία του χωροχρονικού του προσανατολισμού και, σε κάποιες περιπτώσεις, τη δυσχέρεια στην εκτέλεση λεπτών κινητικών δεξιοτήτων.
Η διέγερση λοιπόν του αιθουσαίου, με τα κατάλληλα επεξεργασμένα ηχητικά ερεθίσματα (κυρίως φιλτραρισμένη μουσική του Mότζαρτ) της μεθόδου Τοματίς, πετυχαίνει καλύτερο έλεγχο του μυϊκού τόνου, καλύτερη στάση και ισορροπία του σώματος, καλύτερη αίσθηση του τρισδιάστατου χώρου και συνολικά των κινήσεων ολόκληρου του σώματος. Συμπερασματικά λοιπόν, μια τέτοια νευροαισθητηριακή διέγερση και επεξεργασία των εγκεφαλικών λειτουργιών του κοινωνικού εγκεφάλου είναι καίριας σημασίας στον αυτισμό, ώστε να βελτιωθεί η αντίληψη του περιβάλλοντος και η ανταπόκριση στα εξωτερικά ερεθίσματα και να αποκτηθεί μια πιο ολοκληρωμένη αντίληψη της ύπαρξης.
Ο Αλφρέντ Τοματίς (Alfred Tomatis) θεωρούσε ότι οι διαταραχές αυτιστικού φάσματος αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις δυσλειτουργίας της ικανότητας για ενεργητική ακρόαση. Η πειραματική του έρευνα και η κλινική του εμπειρία κατέδειξαν ότι τα εξατομικευμένα προγράμματα αποκατάστασης της ενεργητικής ακρόασης στις διαταραχές αυτιστικού φάσματος συνιστούν μια ιδιαίτερα αποτελεσματική μέθοδο θεραπευτικής παρέμβασης, η οποία βελτιώνει την ικανότητα γλωσσικής έκφρασης, που σε κάποιες διαταραχές αυτιστικού φάσματος (ΔΑΦ) ενδέχεται να παρουσιάζει σημαντική έκπτωση.
Χριστίνα Λαμπριανίδου
